Παρουσίαση στο "Γ' Κυκλαδολογικό Συνέδριο"
διοργάνωση: Εταιρία Κυκλαδικών Μελετών
Σύρος 2016
Εισηγητές:
Σοφία Αθηνά Μπαρτζόκα
Ανδρέας Χαλάς
Οι αναφορές στην ύπαρξη φάρων ή φωτιστικών πυρσών ξεκινούν από την αρχαιότητα και τον Όμηρο. Αναπόσπαστο μέρος των θαλάσσιων διόδων εμπορίου και πολιτισμού. Σημαντικό σταθμό στην ιστορία αποτελεί ο φάρος της Αλεξάνδρειας. Η ανάπτυξη του δικτύου συνεχίζεται και στην Βυζαντινή επικράτεια και στους επόμενους με μια διαφορετική μορφή και χρήση, αυτή των φρυκτωριών.
Στην Ελληνική επικράτεια όπως τη γνωρίζουμε σήμερα και με τη χρήση των φάρων αποκλειστικά για την εξυπηρέτηση της ναυσιπλοΐας συναντάμε φάρους που χτίστηκαν με πρωτοβουλία Άγγλων στα Επτάνησα και Γάλλων στο Ανατολικό Αιγαίο και στα Δωδεκάνησα. Ο πρώτος φάρος του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους ήταν αυτός της Αίγινας.
Κατά την ανασυγκρότηση του Ελληνικού Φαρικού Δικτύου η Υπηρεσία Φάρων του Ελληνικού Κράτους υπό τη διεύθυνση του Στυλιανού Λυκούδη ολοκλήρωσε το φαρικό δίκτυο των θαλάσσιων περασμάτων με την τεχνική και επιστημονική συνδρομή Γάλλων ειδικών αριθμώντας 145 πέτρινους φάρους.
Πρόκειται για κτήρια πετρόκτιστα, στέρεα, κατασκευασμένα με προσεγμένα υλικά ώστε να αντέχουν στο εφάλμυρο περιβάλλον καθώς εντοπίζονται σε δυσπρόσιτα σημεία, πλησίον της θάλασσας και πλήρως εκτεθειμένα στις καιρικές συνθήκες. Στέκονται ορίζοντας το όριο γης – θάλασσας – ουρανού.
Ο φάρος αποτελεί ένα λειτουργικό σύνολο, ένα σύνθετο εργαλείο που αποτελείται από χώρους διαβίωσης των φαροφυλάκων, χώρους αποθήκευσης προμηθειών και εργαλείων, τον πύργο με χαρακτηριστική ελικοειδή σκάλα και στην κορυφή του ο κλωβός με το φωτιστικό μηχάνημα και τα ιδιαίτερα οπτικά του.
Οι φάροι υπήρξαν και παραμένουν σύμβολα της ειρήνης, προστάτες των θαλασσινών υπηρετώντας την ασφάλεια στη ναυσιπλοΐα. Δεν είναι τυχαίο που στο Β’ παγκόσμιο πόλεμο κατά την αποχώρηση των Γερμανικών στρατευμάτων καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς το φαρικό δίκτυο.
Η λειτουργία των φάρων στηριζόταν στο τρίπτυχο ΚΤΗΡΙΟ – ΜΗΧΑΝΗ – ΑΝΘΡΩΠΟΣ στην υπηρεσία του ΦΩΤΟΣ.
Η χρήση τεχνολογιών αυτοματισμού, η εκτεταμένη εφαρμογή φωτοσημαντήρων και τελικά η επικράτηση του ηλεκτρικού έναντι των μηχανών πετρελαίου ή ασετιλίνης εξάλειψε σχεδόν ολοκληρωτικά την ανθρώπινη παρουσία από τους φάρους αλλά και το ίδιο το επάγγελμα του φαροφύλακα. Σε λίγα χρόνια δε θα υπάρχει κανείς να διηγηθεί μια γνήσια ιστορία από πρώτο χέρι. Σήμερα οι τελευταίοι φαροφύλακες που επάνδρωσαν τους φάρους και λειτούργησαν τις μηχανές πετρελαίου βρίσκονται σε ηλικία 60 και άνω ετών.
Από το τρίπτυχο ΚΤΗΡΙΟ – ΜΗΧΑΝΗ – ΑΝΘΡΩΠΟΣ, καθώς η ανθρώπινη παρουσία απουσιάζει το κτήριο στερείται ζωής και συντήρησης. Η μηχανή αυτόματη πλέον εξαρτώμενη αποκλειστικά από τον ήλιο ή το δίκτυο της ΔΕΗ υπηρετεί τον ίδιο σκοπό.
Ας δούμε όμως τι σημαίνει αυτό για τα κτήρια …
Το φαρικό δίκτυο χωρίζεται σε περιοχές, το νησιωτικό σύμπλεγμα των Κυκλάδων αποτελεί την περιοχή 8 που αριθμεί 22 πέτρινους φάρους σε 13 νησιά με τις γειτονικές τους νησίδες.
3 είναι φάροι παραθερισμού, Δλδ είναι ανακαινισμένοι και έχουν δικαίωμα πρόσβασης και διαμονής σε αυτούς οι αξιωματικοί του Πολεμικού Ναυτικού.
Οι 3 παραθερισμού κι ένας ακόμα συνολικά 4 είναι επιτηρούμενοι, δλδ περιοδικά διαμένει σε αυτούς φαροφύλακας χωρίς βέβαια να έχει ιδιαίτερο αντικείμενο εργασίας. Για τους 4 αυτούς φάρους όμως η ανθρώπινη παρουσία ορίζει και την αρχή της συντήρησης τους.
Ας δούμε τους φάρους των Κυκλάδων έναν έναν για να αποκτήσουμε συνολική εικόνα για την κατάσταση τους ξεκινώντας από νότια.
Ο φάρος στο Ακρωτήρι Σαντορίνης είναι από τους τυχερούς καθώς είναι επιτηρούμενος, παραθερισμού και εύκολα προσβάσημο τουριστικό τοπόσημο του νησιού.
Αντίθετα ο φάρος στα Κατάπολα Αμοργού στέκει σε ερειπιώδη κατάσταση ενώ είναι σχετικά εύκολα προσβάσιμος.
Το φανάρι της Ίου που με πρωτοβουλία των Τοπικών Αρχών αναπαλαιώθηκε πριν μερικά χρόνια και είναι ανοικτό στο κοινό.
Στην Φολέγανδρο ο φάρος της Ασπροπούντας που βρίσκεται στο Κάβο του Μιχελού είναι εύκολα προσβάσιμος με τα πόδια.
Ο φάρος στην νησίδα Πολυαιγός δίπλα στην Κίμωλο.
Τα ερείπια του φάρου στη νησίδα Αγ.Ευστάθιος της Κιμώλου.
Ο φάρος στη νησίδα μικρή Αρκαδιά ανοικτά της Μήλου με ιδιαίτερα δύσκολη πρόσβαση δια θαλάσσης.
Ο φάρος Κόρακας κοντά στη Νάουσα της Πάρου συγκαταλέγεται στους τυχερούς.
Αντίθετα με αυτόν που βρίσκεται στην Παροικιά δίπλα στον Αγ.Φωκά που στέκει σε ερειπιώδη κατάσταση παρά το γεγονός ότι έχει επώνυμους στη γειτονιά του.
Από τον φάρο της Σίφνου που βρίσκεται στον οικισμό Φάρο δίπλα στο μοναστήρι του Σταυρού δε σώζεται σχεδόν τίποτα.
Ενώ εκείνος στις Καμάρες στέκει ασκεπής δίπλα στον βιολογικό καθαρισμό του λιμανιού.
Ο φάρος στο Σπαθί της Σερίφου σε πολύ καλή κατάσταση.
Συνεχίζουμε στην Κέα που διαθέτει 2 πέτρινους φάρους τον Τάμελο στο νότιο άκρο της και τον Αγ.Νικόλαο βόρεια και δυτικά που είναι ένας από τους 2 πρώτους φάρους του Ελληνικού Φαρικού Δικτύου κατασκευασμένος το 1831 από την Γαλλική Εταιρία Φάρων.
Ιδιαίτερη περίπτωση είναι αυτή του φάρου στο Γαϊδουρονήσι της Σύρου που είναι ο ψηλότερος του Ελληνικού Φαρικού Δικτύου.
Ο Αρμενιστής της Μυκόνου όπου η συστηματική δουλειά εθελοντών αλλά και των τοπικών αρχών τελευταία αποδίδει καρπούς για την διάσωση του φάρου και την λειτουργία του ως πολιτιστική εστία.
Ο φάρος Λειβαδάς της Τήνου
Τα ερείπια του φάρου στη νησίδα Πλανήτης ανοιχτά του Πανόρμου Τήνου όπου κι εκεί γίνονται προσπάθειες για την αποκατάσταση του φάρου.
Στη νησίδα Δύσβατο της Τήνου στο Στενό με την Άνδρο.
Και τελευταίο νησί η ιδιαίτερη πατρίδα μου η Άνδρος με 4 πέτρινους φάρους.
Στην πύλη του νησιού στέκει σε ερειπιώδη κατάσταση ο φάρος 8022, ο μοναδικός με εξωτερική σκάλα, τον οποίο θα δούμε αναλυτικά λίγο αργότερα.
Βόρεια και δυτικά του νησιού ο φάρος της Φάσσας σηματοδοτεί το δύσκολο πέρασμα του Κάβο Ντόρο.
Ο φάρος της Γριάς δίπλα στην παραλία Άχλα.
Και τέλος ο φάρος Τουρλίτης που είναι ο μοναδικός χτισμένος πάνω σε βράχο μέσα στην θάλασσα και αποκαταστάθηκε το 1994 στην αρχική του μορφή με ιδιωτική πρωτοβουλία και αποτελεί τον μοναδικό φάρο που είναι κατασκευασμένος εξολοκλήρου από ελληνικά χέρια.
Η νέα γενιά Φαροφυλάκων
Είναι προφανές από την προηγούμενη καταγραφή πως η αντικατάσταση του ανθρώπινου δυναμικού από αυτοματισμούς επέφερε την εγκατάλειψη, την απαξίωση και την αργή καταστροφή αυτού του εξειδικευμένου κτιριακού αποθέματος που αναμφίβολα αποτελεί ταυτότητα αυτού του τόπου, μέρος ενός δικτύου θαλάσσιων διαδρομών στην πλωτή πολιτεία του αιγαίου.
Το ιδιοκτησιακό καθεστώς των φάρων, με το δεδομένο ότι η σύγχρονη τεχνολογική εξέλιξη στις επικοινωνίες έχει επιφέρει απαξίωση της λειτουργικής τους αξίας, ενώ το κόστος συντήρησης και λειτουργίας τους είναι ασύμφορο. Κάτι που μεταφέρει την ευθύνη στις τοπικές κοινωνίες τόσο για τη διατήρηση τους αλλά και την λειτουργική τους ενεργοποίηση.
Μια νέα γενιά Φαροφυλάκων, σαν θεματοφύλακες, θα μπορούσε να σχηματιστεί σε κάθε τόπο με σκοπό τη συντήρηση, διατήρησή και ένταξή των φάρων στις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας, πάντα σε συνεργασία με τον φορέα διαχείρισης (Υπηρεσία Φάρων Π.Ν.) και τις τοπικές αρχές.
Κι εδώ λοιπόν υπάρχει ένα εργαλείο βάση του Νόμου 4278 του 2014, όπου στο άρθρο 5 παράγραφο 1 αναφέρει:
«… επιτρέπεται υπό προϋποθέσεις και για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα η πολιτιστική αξιοποίηση από φορείς τοπικής αυτο−διοίκησης … των φαρικών κτισμάτων που έχουν ανάγκη συντήρησης και έχουν χαρακτηριστεί ως μνημεία νεότερου πολιτισμού, …»
Δλδ μια πρωτοβουλία σε τοπικό επίπεδο μπορεί να ξεκινήσει διαδικασία εκπόνησης μελέτης αποκατάστασης και ο αντίστοιχος Δήμος ή άλλος φορέας ως ανάδοχος χρήσης να διεκδικήσει την λειτουργία του κτίσματος για κάποιες αποδεκτές μορφές πολιτιστικής αξιοποίησης. Αυτό σημαίνει πως μετά την αποκατάσταση του φάρου θα μείνει στον τόπο το κτίσμα ανακαινισμένο και θα είναι προσβάσημο στο ευρύ κοινό.
Αποτελεί μια μοναδική ευκαιρία για το μέλλον των φάρων ως μνημείων πολιτισμού και την ένταξη τους στη σύγχρονη κοινωνία με τρόπο εναρμονισμένο, αναδεικνύοντας και μεταφέροντας τις μνήμες πάνω στις οποίες στηρίζεται η κοινωνία μας.
Αυτό το project τρέχει τους τελευταίους μήνες στην Μύκονο και πάει πολύ καλά, με προσπάθειες που είχαν ξεκινήσει από το 2009.
Οι φάροι είναι δεμένοι με την ιστορία των τόπων και ταυτίζονται με τη φυσιογνωμία της κάθε περιοχής. Ως πολιτιστικοί χώροι μπορούν σε μόνιμη βάση να εκθέτουν με κατάλληλα διαμορφωμένο υλικό την ιστορία των κτιρίων τη διαδοχή της τεχνολογίας και το έμψυχο ανθρώπινο δυναμικό που τους στελέχωσε και τους λειτούργησε.
Οι παράλληλες δραστηριότητες που θα μπορούν να αναπτυχθούν στους φάρους είναι άπειρες. Ενδεικτικά αναφέρονται οι παρακάτω:
- Παραδοσιακά πανηγύρια και άλλες μουσικές συναντήσεις ή ακόμα και μουσικοχορευτικά δρώμενα
- Υλοποίηση εκπαιδευτικών, πολιτιστικών, τουριστικών, περιβαλλοντικών διαδρομών
- Περιοδικές εκθέσεις τεχνολογικού, καλλιτεχνικού και περιβαλλοντικού περιεχομένου
- Μπορούν να ενταχθούν στις τοπικές γιορτές των γειτονικών οικισμών
- Να γίνουν σχολικές εκδρομές με μαθήματα οπτικής φυσικής στους μαθητές αλλά και αφηγήσεις τοπικής ιστορίας της ευρύτερης περιοχής
- Και πολλά άλλα…
Παράλληλα χρειάζεται να φροντιστούν οι προσβάσεις, να υπάρξουν κατάλληλες σημάνσεις και να αναδειχθούν όλα τα στοιχεία τόσο του μικροπεριβάλλοντος του φάρου αλλά και στο σύνολο της διαδρομής προς αυτόν.
Ανάμεσα στα μνημεία κάθε τόπου οι φάροι μπορούν να αποτελέσουν πόλους πολιτιστικού τουρισμού και ο μόνος τρόπος για να γίνει αυτό είναι ο επαναπροσδιορισμός της λειτουργικής τους αξίας και η επανένταξή τους στις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας, βάσει: της ιστορικής, αρχιτεκτονικής, τεχνολογικής, κατασκευαστικής, περιβαλλοντικής αξίας τους και τα επιμέρους χαρακτηριστικά τους, τα χαρακτηριστικά και τις ανάγκες των τοπικών κοινωνιών και μέσα από τη νομοθεσία για τη συντήρηση και διαχείριση μνημείων και ιστορικών κτιρίων.
8022
Το φθινόπωρο του 2012 ξεκίνησε στο Γαύριο της Άνδρου δειλά δειλά μια εθελοντική πρωτοβουλία για την αποκατάσταση του Φάρου 8022 στο Γαύριο της Άνδρου.
Πρωτεργάτης ένας έπικος της Άνδρου, 5 φοιτητές της Αρχιτεκτονικής του Ε.Μ.Π. κι ένας Παραγωγής και Διοίκησης του Δ.Π.Θ.
Ακολουθήσαμε κάποιοι επαγγελματίες μηχανικοί και ντόπιοι πολίτες προσφέροντας και βοηθώντας όπου μπορούσαμε.
- Ο φάρος [ΑΕΦ: 8022] κατασκευάστηκε το 1874 από την Γαλλική Εταιρεία Φάρων στην άκρη Καστρί του αγκυροβολίου του Γαυρίου. Ο φανός του ήταν διοπτρικός και εξέπεμπε ερυθρό σταθερό, με φωτοβολία 5 μίλια και εστιακό ύψος τα 96 μέτρα.
- Το κτίριο έχει συναντήσει τρεις φάσεις κατασκευής. Αρχικά ήταν ισόγειο με τον πύργο ύψους 8 μέτρων να παρουσιάζει ιδιαίτερη πλαστικότητα καθώς η σκάλα ανόδου στον φανό είναι εξωτερική. Αργότερα έγινε προσθήκη ορόφου κι έπειτα ένα συνοδευτικό κτίσμα παραπλεύρως. Το 1941 καταστράφηκε από τους Γερμανούς και λειτούργησε ξανά το 1945.
- Είναι από τους ελάχιστους φάρους του ελληνικού δικτύου που η κατοικία των φυλάκων έχει δυο ορόφους ενώ αποτελεί μοναδική περίπτωση ως προς την εξωτερική σκάλα ανόδου.
Οι ενέργειες της ομάδας στοχεύουν
• στην αποκατάσταση του διατηρητέου μνημείου καθώς υπάρχει πλέον εγκεκριμένη μελέτη
• στην λειτουργική ενεργοποίηση του κτίσματος ως ‘Μουσείο Φάρων και Φαροφυλάκων της Άνδρου’
Πετυχαίνοντας έτσι τη λειτουργική ενεργοποίηση ενός τοπόσημου για το λιμάνι του Γαυρίου και για όλο το νησί, με την ένταξη της διαδρομής προσέγγισής στο δίκτυο των υπαρχόντων μονοπατιών της περιοχής.
Συνοδευτικά έργα μπορούν να αποτελέσουν υπαίθριες διαμορφώσεις σε μια πορεία ανάβασης στο λόφο που θα περιλαμβάνουν σημεία στάσης και θέασης προς την ευρύτερη περιοχή και η δημιουργία μικρού αμφιθεάτρου για υπαίθριες εκδηλώσεις υπό τις αναλαμπές του φάρου που θα μπορούσε να αποτελέσει την νεανική-πειραματική σκηνή του Φεστιβάλ Άνδρου.
Το καλοκαίρι του 2015 καθώς ο φάκελος για την αποκατάσταση του φάρου ήταν πλήρης σφραγίδων για να επικοινωνήσουμε την καλή είδηση και να ευαισθητοποιήσουμε την κοινή γνώμη προβάλλοντας το θέμα αποφασίσαμε τη διοργάνωση έκθεσης και άλλων εκδηλώσεων.
Το τμήμα δομικών υλικών του ΑΠΘ ανταποκρίθηκε θετικά στην πρόσκληση για συνεργασία όπως και η Υπηρεσία Φάρων. Ταξίδεψε στην Άνδρο φορητή έκθεση από το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα EC-Pharos του 2009 και εκτέθηκε στο λιμάνι του Γαυρίου εμπλουτισμένη με πρωτότυπο τοπικό υλικό που σύλλεξε και οργάνωσε η ομάδα Φάρος 8022. Την έκθεση συνόδεψε σχετική επιστημονική ημερίδα και το πρώτο OPEN LIGHTHOUSE PROJECT.
Στους φάρους της Γριάς και της Φάσσας μας υποδέχτηκαν οι τελευταίοι φαροφύλακες που λειτούργησαν τις μηχανές πετρελαίου. Δλδ οι τελευταίοι κάτοικοι των φάρων. Οι αφηγήσεις ήταν πλούσιες και η υποδοχή του κόσμου κυριολεκτικά σαν στο σπίτι τους. Η εμπειρία για όλους τους επισκέπτες ήταν πρωτόγνωρη, και ολοκληρώθηκε με αυτοσχέδιο πανηγύρι καθώς και οι 3 φαροφύλακες εν αποστρατεία ήδη από τα χρόνια της θητείας τους είναι οργανοπαίκτες.
Ανάμεσα στον κόσμο βρίσκονταν μικρότερα αδέλφια, κόρες, ανίψια κι εγγόνια παλιών φαροφυλάκων εμφανώς συγκινημένοι για την εκδήλωση κρατώντας ζωντανή τη μνήμη και εμπειρία του χώρου. Ευχή όλων φεύγοντας ήταν ‘και του χρόνου’.
Κλείνοντας ελπίζουμε η προσπάθεια μας, οι κινήσεις που γίνονται στην Μύκονο, μια νέα πρωτοβουλία που ξεκινά στη Σίφνο από ένα μέλος της ομάδας μας, οι Πανορμίτες της Τήνου και άλλες πρωτοβουλίες που πιθανόν να μας διαφεύγουν να επιτύχουν το σκοπό τους συστήνοντας τελικά τη Νέα γενιά Φαροφυλάκων.
Ίσως στο σύντομο μέλλον να μπορούσαν να σχεδιαστούν πολιτιστικές δράσεις διασύνδεσης και συνεργασίας στα νησιά της ενδοχώρας του αιγαίου με θέμα το φαρικό δίκτυο και τους ίδιους ως χαρακτηριστικά φωτινά σημεία στον κυκλαδικό χώρο. Σαν ένα ενιαία σχεδιασμένο φεστιβάλ που μπορεί από αναλαμπή σε αναλαμπή να διατρέχει τους φάρους, τα νησιά, τους ανθρώπους, να μας ταξιδεύει και να μας συνδέει.
